O Osmanskom carstvu, XI dio

Osvajači i branitelji

Najveća nada Bizantijaca uopkoljenom Istanbulu bili su kopneni bedemi koji su se protezali od zaljeva Zlatni rog pasve do Mramornog mora u ukupnojdužini od 6,5 kilometra. Izgradio ih je Antemije, namjesnik malodobnog Teodosija. Gradnja je počela 405.godine, a završena je 413. Ovi bedemi će kasnije dobiti naziv Teodosijevi bedemi. Teodosijevi bedemi su kompleks fortifikacijskih objekata za defanzivnu borbu sačinjeni od unutrašnjih i vanjskih zidova, kula, kanala, opkopa, brisanog prostora i saobraćajnica koje povezuju sve ove elemente. Unutrašnji zidovi su visoki oko 12 metara mjereno s gradske strane, a oko 9 metara mjereno svana. Njihova debljina je fantastičnih 4 metra na vrhu zida, a 4,7 metara u njegovoj osnovi. Na vrhu vanjskih zidova je grudobran visine oko 1,5metara

Cijelom dužinom unutrašnjeg zida bile su razasute kule, njih 192. Svaka je bila visoka između 17 i 18 metara. Većina njih je bila kvadratne osnove dok su neke bile šestougaone i osmougaone. Njihov radijus je varirao od 5,4 do 10,2 metra. Međusobna udaljenost kula je bila nešto više od 50 metara. Bile su dvospratne s vanjskim stepenicama. U prizemlju kula bila su skladišta ratnog materijala, a na spratu su bili stražari koji su kroz male prozore mogli osmatrati i dejstvovati po neprijatelju. Po potrebi, na vrhu kule se mogao postaviti manji katapult ili lakši top.

Vanjski zid je bio visok oko 3 metra s unutrašnje strane i oko 8 metara s vana. I na ovom zidu su bile postavljene kule. Na vrhu svake kule bio je grudobran, a na njihovim zidovima su bile puškarnice kroz koje se moglo dejstvovati ručnim vatrenim oružjem ili manjim topovima. Prvu liniju odbrane predstavljao je kanal širine oko 18 metara i dubine oko 6 metara. Bio je ispunjen vodom, a s obje strane bio je ojačan kamenim zidovima visine oko 1,5 metara, mjestimično isprekidan pregradama, a u njegovoj unutrašnjosti je bio skriven tunel kroz koji je u grad dotjecala pitka voda. Između kanala i vanjskog zida bio je brisani prostor širine oko 18 metara. Ako bi napadač uspio preći kanal, našao bi se na brisanom prostoru po kome bi branioci dejstvovali s vanjskih i unutrašnjih zidina.

Na Teodosijevim bedemima bilo je ukupno 10 velikih kapija kroz koje se moglo ući u grad ili izaći iz njega.Neke od njih su bile javne kroz koje su u grad ulazili ljudi i roba. Svaka od njih je imala svoje ime. Druge su bile vojne kapije, a označavane su samo brojevima. Osim velikih, postojale su i male kapije čiji broj nije poznat. Služile su za odbrambene svrhe i nalazile su se na vanjskom (malom) zidu. Velike kapije su prolazile kroz oba zida. S obje strane svake velike kapije bila je po jedna kula. Gledano od Mramornog mora, raspored velikih kapija je bio slijedeći: Prva vojna kapija, Zlatna kapija, Druga vojna kapija, Izvorska kapija, Treća vojna kapija, Kapija Regium,Četvrta vojna kapija, Romanova kapija, Peta vojna kapija, Kapija Harisius i Kerkoporta (Cirkuska kapija).

Čitav kompleks bedema je građen od kamenih blokova i cigle, a kao vezivo je korišten krečni malter.Dobar dio kamena je bio mermer,uziman s ruševina antičkih građevina, a korišten je i tvrdi krečnjak.Osim kopnenih bedema, oko Istanbula su se protezali i bedemi s morske strane. Pružali su se cijelom obalom Zlatnog roga i obalom Mramornog mora. Izgrađeni su za vrijeme Konstantina Velikog, ali su vremenom proširivani i ojačavani. Bili su dosta slični kopnenim bedemima, ali znatno niži i ukupno slabiji, jer Bizantiji, kao pomorskoj sili, nikada nije prijetila opasnost s mora. Ovi bedemi su bili dugi oko 14 kilometara s 298 kula i 30 kapija.

Osmanlijska vojska

Česti sukobi s neprijateljem su pokazali Osmanlijama da je nužno pristupiti formiranju elitnih trupa koje će biti vrhunski obučene i jednako tako motivirane i koje će biti sposobne odgovoriti svakom zadatku na koji bi naišle. Tako su nastali janjičari. Začetak janjičara datira iz vremena sultana Murata I kada su Čandarli Kara Halil i mula Rustem u Galipolju osnovali adžemijski korpus. Od tada su ratni zarobljenici, nakon što bi prošli kraću obuku,uzimani u ove trupe. Kasnije se odustalo od direktnog uključivanja zarobljenika u trupe. Nakon što bi neko vrijeme proveli u turskim porodicama, učeći jezik i običaje, bili bi upućeni u centar za obuku u Galipolju.

Nakon toga su raspoređivani u janjičarski korpus.Uzimanje kršćanskih mladića u janjičare je vršeno na sljedeće dvije osnove: prva je bila zakon o uzimanju ratnih zarobljenika koji je propisivao uzimanje jedne petine od ukupnog broja ratnih zarobljenika; druga je bila devširma – odabir dječaka iz kršćanskih porodica koje su živjele na teritoriji osmanlijske države. Vremenom je devširma postala jedina osnova za popunu janjičarskih trupa. Devširma je obavljana jednom u tri ili jednom u pet godina. Ovim postupkom su odabirani dječaci starosti od osam do osamnaest godina i to iz Albanije, s Peloponeza, iz Bugarske, Srbije, Bosne i Mađarske.

Prema zakonu o devširmi, uzimani su samo zdravi dječaci iz uglednih kršćanskih porodica. Kasnije je učinjen izuzetak od ovog pravila. Nakon osmanlijskog zauzeća Bosne, lokalno stanovništvo je zatražilo da se bosanski dječaci uzimaju u janjičare, bili oni kršćani ili muslimani. Izuzetak su bili i dječaci iz plemena Abaza s Kavkaza, koji su također uzimani u janjičare i ako su bili muslimani. U propisano vrijeme dječaci bi došli na sakupljalište u pratnji očeva i seoskih sveštenika gdje bi bili predati državnim službenicima koji su ih upisivali u posebne registre. Sinovi Jevreja nisu uzimani u janjičare. Također nisu uzimani ni sinovi seoskih starješina, čobana i govedara, dječaci bez roditelja, ćelavi, oholi, ćosavi i oni koji su rođeni obrezani. Nisu se uzimali ni oni koji su bili izrazito niski ili izrazito visoki, zatim oni koji su znali turski jezik, koji su oženjeni niti oni koji su se bavili nekim zanatom ili umjetnošću. Isto tako nisu uzimani dječaci koji su vidjeli Istanbul. Općenito nisu uzimani oni koji su imali priliku upoznati nešto od života i svijeta. Po dolasku u Istanbul, dječaci su pažljivo pregledani i upućivani ljekarima na posebna osmatranja. Ponovo je sačinjavan poseban registar dječaka. Nakon finalnih pregleda i obrezivanja, upućivani su u turske porodice na selima gdje su neko vrijeme radili i učili jezik i islamske propise. Kad bi isteklo vrijeme učenja jezika i privikavanja, dječaci su vraćani u sabirne centre gdje su prolazili vojnu obuku. Zatim se vršila selekcija mladića koja je nazivana čikma. Postupkom čikme, mladići su uzimani na dvor gdje su podučavani za buduće službenike osmanlijske države, a oni skloni oružju su regrutovani u janjičare. Nakon duge i temeljite vojne obuke i strogog vaspitanja, janjičarski korpus je raspolagao s tada najelitnijim vojnicima. Od malih nogu janjičari su odgajani da budu beskrajno odani sultanu i državi. Potaknuti potpunom odanošću i zadovoljni najboljim tretmanom, janjičari su stoljećima bili udarna snaga osmanlijske vojske.

Ipak, janjičari nisu sačinjavali glavninu osmanlijskih snaga u napadu na Istanbul. U toj operaciji najbrojnije jedinice bile su one sačinjene od azapa, koji su bili lahki pješadinci, uglavnom korišteni kao pomoćna prethodnica osmanlijske vojske. U slučaju potrebe, korišteni su i za gradnju mostova i prokopavanje tunela. Ove jedinice su popunjavane isključivo Turcima i to na preporuku uglednih ljudi. Tu su bili i pripadnici odreda sipah, zatim silahdari, džebedžije i ostali rodovi vojske. Osmanlije su vrlo rano shvatili važnost artiljerije. Smatra se da je top, kao vatreno oružje, prvi put korišten u bici protiv Karamana 1386.godine, a zatim i na Kosovu 1389.godine, iako neki historičari navode da su se u Evropi koristili nekoliko godina ranije. Osmanlije su imali livnice topova još prije zauzimanja Istanbula i to u Bursi i Jedrenu. Tačno je da su korištene neke naprave koje su ličile topovima, međutim, to nikako nisu bili topovi. Prvi pravi topovi, koji su korišteni za razbijanje zidina, bili su oni osmanlijski, a koristio ih je sultan Fatihov otac Murat II pri opsadi Istanbula 1422. godine. Iako tada najbolji, ovi topovi nisu bili dorasli zidinama Istanbula. Predan nauci i tehnici, sultan Fatih je shvatio svu moć topova, te nije štedio sredstva za njihov razvoj. Time se bavio još za vrijeme vladavine njegovog oca Murata. Dolaskom na vlast, sultan Fatih još više ulaže u razvoj topova pa ubrzo raspolaže do tada neviđeno snažnim topovima koje je postavio u kulama Anadoluhisar i Rume-li-hisar, o čemu smo ranije govorili. Ohrabren takvim uspjehom, sultan Fatih izrađuje tehničku dokumentaciju za još veći top koji je za njega izlio iskusni mađarski livničar Urban.

Ubrzo je izliven top zastrašujuće snage, pa je izvršeno probno paljenje u predgrađu Jedrena. Ispaljenje projektil težine oko 600 kilograma na daljinu od 1.800 metara. Kameno đule se zabilo u zemlju na dubinu od oko 2 metra. Bilo je potrebno 60 pari volova da vuku ovu grdosiju, a oko 200 ljudi ga je opsluživalo. Nakon uspješne probne paljbe, sultan Fatih je naredio da top odmah krene prema Istanbulu. Svi zapadni historičari iznose kako je Mađar Urban bio konstruktor topa, međutim, on je bio samo livničar. Znanje i iskustvo je stekao izlivajući crkvena zvona. Pošto je dobro poznavao osobine metala, njegova iskustva u livenju su bila dragocjena. Konstruktor topova bio je sultan Fatih lično. Za takav poduhvat bila su potrebna inžinjerska znanja koja je sultan Fatih imao, dok je Urban bio iskusni livničar koji je poznavao osobine metala i mogao je izliti bilo šta za šta bi mu bila predočena tehnička dokumentacija. U napadu na Istanbul na strani Osmanlija učestvovao je i određen broj slavenskih vojnika, prvenstveno Srba, koje su njihovi vladari otpremili na sultan Fatihov zahtjev. Složena vazalska pravila tog vremena su tako nalagala.

Planirajući zauzimanje Istanbula, sultan Fatih je naredio popravak i dogradnju tada postojeće flote i izgradnju novih plovila. Ubrzo je raspolagao flotom sačinjenom od trirema – lađi s trostrukim redom veslača i dvije katarke uz korištenje jedara samo onda kad je bio povoljan vjetar. Tu su bile i bireme – lađe u kojima su sjedili veslači u parovima s obje strane, a imale su samo jednu katarku. Fuste su bile duge lađe,lakše i brže od birema, pogonjene veslačima i jednom katarkom. Bio je i manji broj većih lađa s veslima jedrima, kao i teških teretnih jedrenjaka. Bizantijski izvori besmisleno pretjeruju kad izvještavaju o snazi osmanlijske flote koja je krenula u osvajanje Istanbula. Prema svjedočenjima italijanskih mornara koji su tada bili u Istanbulu, flotu je sačinjavalo šest trirema, deset birema, oko petnaest galija na vesla i veći broj malih plovila korištenih za prenošenje poruka.

Teško je odrediti i približnu brojnost osmanlijske vojske koja je učestvovala u napadu na Istanbul. Halil Inaldžik navodi da je borbeni dio iznosio najmanje 50.000 vojnika, Franc Babinger smatra da je tadašnje Osmanlijsko carstvo moglo dati najviše 80.000 vojnika. Bizantijski hroničari su toliko pretjerali da su njihove navode potpuno odbili svi kasniji historičari. Halkokondil je govorio o 400.000 ljudi, Francez spominje 165.000, a Duka bilježi 256.000. Naknadne analize historičara i vojnih eksperata su dovele do zaključka da je najrealnija brojka ona koju navodi Ðakomo Tetaldi, a to je oko 60.000 vojnika od kojih je bilo najviše 8.000 janjičara. Osim borbenog dijela, u vojsci koja je osvojila Istanbul bilo je nekoliko hiljada onih koji su služili u neborbenom dijelu. U taj dio spadaju jedinice koje s upopravljale i izgrađivale puteve, zatim oružari, konjušari, ljekari, kuhari, berberi i razne zanatlije. Osmanlije nisu pravili veliku razliku među ešalonima. Važan je bio hizmet islamu, a posebno u jednoj tako odabranoj bici kao što je bitka za Istanbul. Ko god je učestvovao u njoj, makar na taj način što je donio jednu cjepanicu na kojoj će se kuhati hrana za vojnike, smatrao se dijelom vojske koja je osvojila Istanbul. Osmanlije su svakom pružali šansu da hizmeti onako kako najbolje zna. Hizmet je bio nuđen čak i kršćanima. Pošto zbog razumljivih razloga nisu željli hizmetiti islamu, njima je nuđen hizmet državi. Osmanlije su cijenili svakog ko je doprinosio njihovim uzvišenim ciljevima.

Raspored kršćanskih snaga

Na vijest da se Osmanlije približavaju gradu, Konstantin Dragaš je pristupio raspoređivanju snaga duž gradskih bedema. Njegov položaj je bio u blizini Romanove kapije. Ðustinijani, sa svojim ljudstvom, je raspoređen desno od cara, kod Harisijeve kapije. Mlečani su dobili dio bedema kod palače Vlaherna i Kalgarijske kapije. Braća Langasko i nadbiskup Leonardo Hioski su bili na dijelu bedema koji je dopirao do Zlatnog roga.

Lijevo od Konstantina je bio Kataneo sa svojim Ðenovljanima, zatim Teofil Paleolog s Bizantijcima sve do Zlatne kapije koju je branio Ðenovljanin Manuel. Dalje lijevo sve do mora bio je Dimitrije Kantakuzin s Bizantijcima. Duž bedema s morske strane se nije očekivao ozbiljniji napad pa je taj dio bio pokriven italijanskim mornarima i istanbulskim monasima, a tu je bio i princ Orhan s nekolicinom Turaka, te kardinal Isidor. Na bedemima duž Zlatnog roga bili su italijanski mornari pod komandom Gabrijela Trevizana, a lukom je komandovao Alvizo Dijedo. Kršćanska flota se sastojala od 26 velikih brodova od kojih je 10 bilo bizantijskih i 16 italijanskih. Svi brodovi su bili na jedra, bez veslača i s visokom palubom. Osim ovih brodova, u luci je bio izvjestan broj trgovačkih brodova i manjih plovila. Malo dublje u gradu su bila dva rezervna odreda, jedan pod komandom Luke Notarasa – velikog duksa, a drugim je komandovao Nićifor Paleolog.

Kako bi spriječili ulazak osmanlijskog brodovlja u Zlatni rog, italijanski mornari su pomoću brodova razvukli čelični lanac koji je jednim krajem bio svezan za bedeme italijanske kolonije Galate, a drugi za istanbulske bedeme duž obale Zlatnog roga, tačnije za Evgenijevu kulu.

Lanac je bio ogroman i vrlo masivan. Da ne bi popustio pod vlastitom težinom, mjestimično je pridržavan malim drvenim splavovima. Bio je to stari i oprobani recept. Nijedan tadašnji brod ga nije mogao preći, niti mu je bilo moguće prići, jer su ga štitili strijelci s bedema grada i grčka vatra s brodova usidrenih u neposrednoj blizini.

Autor: Mehmed Ćeman
Izvor: Semerkand