SAFF 333: Islamofobija i antisemitizam: Diskursivne analogije i razlike

Piše: Yasemin Shooman*

„Što su Židovi bili za naše očeve, to je muslimanska bagra za nas, budite oprezni!“. Ovakav natpis su ostavili nepoznati počinioci 2009. godine na zidovima koncentracionog logora Mauthausen. Iako jedna drastična povezanost zasigurno ne odražava široki diskurs, postavlja se pitanje kakvu povezanost danas imaju islamofobija i antisemitizam. Naravno, niko od onih koji ozbiljno argumentiraju ne bi došao na ideju da progon i istrebljenje Židova za vrijeme nacionalsocijalizma poredi sa situacijom muslimana u današnjoj Evropi. Ali, antisemitizam se također manifestira pod bujicom huškanja, progona i genocida. Na razini diskursa i stereotipa i njihovih funkcija za većinu društva, ovo poređenje se svakako isplati.

Historijski gledano, muslimani i Židovi su u evropskoj percepciji zauzeli različite pozicije: Argumentacija židovsko-kršćanskog Zapada, zakletog protivnika islama u političkim i medijskim debatama, je relativno nova i obilježava diskursivni pomak. Jer, u Evropi su Židovi već stoljećima važili za „neke druge“. Muslimani su za razliku od toga još od srednjeg vijeka važili više za „vanjskog neprijatelja“. Tek sa postkolonijalnom migracijom u Zapadnu Evropu i zapošljavanja inostrane radne snage u Njemačkoj, ovdje živi muslimanska manjina u velikom broju, i sada je ona zauzela tu poziciju „nekih drugih“.

Moderni antisemitizam, kakav je u Njemačkoj nastao u 19. stoljeću, nije bila odbrambena akcija protiv emancipacije, dakle zakonske jednakosti i socijalnog uspona pripadnika židovske manjine. Također jedan dio danjašnjeg sukoba s islamom se može objasniti kroz progresivnu društvenu participaciju. Naime, nisu džamije po zaklonjenim dvorištima ono što izaziva toliki otpor, već reprezentativne bogomolje koje muslimane po gradovima identificiraju kao članove društva. Još jedna paralela s raspravama iz 19. stoljeća: Židovi su osumnjičeni da se na osnovu svoje religije izdvajaju od društva, čak i da su neprijateljski nastrojeni prema njemu i da se odupiru intergraciji i lojalitetu prema državi. Ovakvi stereotipi se mogu naći i u aktuelnom islamskom diskursu. U nauci se zbog toga diskutira o tezi da li se funkcija koju je imao antisemitizam pri nastanku nacionalnih država u 19. stoljeću može uporediti s funkcijom koja zauzima kulturalni rasizam prema muslimanima u procesu evropske integracije. U oba slučaja se radi o fazama jednog ubrzanog socijalnog preokreta koji očigledno ugrožava ustaljeni društveni red, i koji se prezentuje s pojačanim razgraničavanjem između ličnog i, navodno, stranog. Pozivanje na zapadnjački identitet pri tome koristi i stabiliziranju nacionalnih konstrukcija identiteta, kako to u Njemačkoj demonstrira uvijek aktuelna diskusija o „vodećoj kulturi“. Pritom se često podiže navodna nekompatibilnost islama sa „zapadnom kulturom“ , pretpostavka koja odgovara mišljenju većinskog stanovništva. Naime, po najnovijim anketama oko 39% Nijemaca smatra da se „zbog velikog broja muslimana ponekad smatraju strancima u vlastitoj zemlji.“

Tolika averzija prema strancima se zasniva na predstavi da su musliman i Evropljanin, odnosno Nijemac, nešto suprotno i nešto nekompaktibilno , što znači da muslimani ne mogu biti „pravi“ Evropljani i Nijemci. Postavljanje u pitanje nacionalne pripadnosti, koja se može porediti s retoričkim oduzimanjem državljanstva, je poznati motiv iz antisemitizma 19. stoljeća, s kojim su njemački Židovi i danas suočeni. Tako se bivšem predsjedniku Središnjeg vijeća Židova, Ignatzu Bubisu, prilikom posjete izraelskog predsjednika Weizmana Njemačkoj, čestitalo na uspješnom govoru „njegovog“ predsjednika. Dakle, ono što antisemitizam dijeli s antimuslimanskim rasizmom jeste da obuhvata svoje objekte, kako u religioznim tako i u etničkim kategorijama, i dodjeljuje jednom transnacionalnom kolektivu.

Strukturne sličnosti između antiislamskih i antisemitskih diskursa proizilaze i iz argumentiranog regresa na religiozne tekstove. Kao što se antimuslimanska pripisivanje danas rado potkrepljuju s Kur’anskim ajetima, tako su se u antisemitističkim pamfletima 19. stoljeća nalazili slični načini koji su ukazivali na Talmud. I zaključci iz huškanja kroz Talmud i Kur’an se mogu porediti: Židovima, kao i muslimanima se prebacuje da su lojalni samo svojim istomišljenicima , i po njihovom vjerskom ubjeđenju oni treba da varaju svoju nemuslimansku, odnosno nežidovsku okolinu. Jedan aktuelan primjer takve potvaračke prakse nalazi se u diskusiji o uvođenju islamske vjeronauke u Hessenu. Zamjenik predsjednika lokalne CDU frakcije i školsko-politički glasnogovornik, Hans-Juergen Irmer, odbija suradnju s islamskim udruženjima kao partnerom za takvu vrstu nastave. Njima se ne može vjerovati, smatra Irmer, jer „srž“ muslimana jeste i svjesno varanje drugih vjera.

Antisemitistička i antiislamska argumentacija se ipak razlikuje u dvije ključne tačke: Dok je antisemitizam u 19. stoljeću svojevrsno nastao kao vrsta antimodernizma, u kojoj su Židovi zauzeli mjesto zagovornika komunizma ali i kapitalizma, feminizma i liberalizma, današnje odbacivanje muslimana se često opravdava eksplicitnom odbranom modernizma. Za ovakve stavove se koristi instrumentalizacija ljudskih prava, posebice ženskih prava. Još jedna razlika je tačka gledišta svojstvena diskursu: Dok se antisemitizam hrani „superiornošću i njima se pripisuje prekomjerna inteligencija, bogatstvo i moć“, u antiislamskom rasizmu po pravilu dominira nipodoštavajuća tačka gledišta, ističe psihologinja Birgit Rommelspacher. Neprijateljska slika islama, datira iz vremena kolonijalizma, kada je islamski svijet prestao da važi za jakog vojnog protivnika i poprimio ulogu u predstavi da Zapad mora civilizirati poklekli Orijent.

Takvi oblici precepcije se naravno ne mogu apsoluzirati. Historijski gledano, Židovi nisu smatrani samo kao moćni, već su stigmatizirani i kao manje vrijedni, naprimjer u debati o takozvanim istočnim Židovima. Isto tako se iz islamofobičnih diskursa mogu izvesti teorije zavjere koje muslimane nadmoćno imaginiraju i tako podsjećaju na antisemitističke klišeje. Podrivačke fantazije o jednoj prijetećoj islamizaciji Evrope, kao npr. one od norveškog atentatora Andreasa Breivika, jedna islamofobična internet scena, kao i opsjednutost desničarsko-populističkih grupacija u Evropi i SAD-u, aktualiziraju srednjevjekovne apokaliptične slike zastrašivanja kao i one iz ranog modernog doba, koje se između ostalog u historijskom diskursu preko turskih ratova urezao u evropsko kolektivno sjećanje.

Iz činjenice da je antisemitizam u Evropi kulminirao genocidom nad 6 miliona Židova, rezultira određena društvena senzibilnost. Antisemitističke izjave se u javnoj komunikaciji sankcioniraju, što doprinosi oslabljivanju antisemitizma. S obzirom na stigmatizaciju muslimana, do sada još uvijek nedostaje slična svijest. To se pokazalo, naprimjer, u ophođenju člana Bundestaga Martina Hohmanna, čije su antisemitističke izjave dovele do njegovog isključenja iz CDU-a, dok je bivši berlinski senator finansija Thilo Sarrazin uprkos njegovim izrazitim antiislamskim tezama još uvijek u SPD-u.

Znači, s jedne strane treba uzeti u obzir različite historije i specifičnost antisemitizma i islamofobije, dok s druge strane treba biti oprezan zbog stvarnih paralela. Ovo je također za novu studiju relevantno, koja pokazuje da ljudi koji imaju antisemitističke stavove, također pojačano podržavaju islamofobiju, i obratno. Bilo bi totalno pogrešno islamofobiju smatrati novim diskutiranim fenomenom samo na osnovu takvih povezanosti. Odbacivanje, isključivanje i diskriminiranje muslimana znači može biti svrstana u vrstu kulturalno-argumetiranog rasizma, i kao takva ima izrazitu važnost.

Članak objavljen 15.01.2013 na internet portalu migazin.de

Prijevod s njemačkog: Senada Mešanović

*autorica piše doktorsku disertaciju na temu „antimuslimanski rasizam“ pri centru za instraživanje antisemitizma na tehničkom univerzitetu u Berlinu