Genocid u XIX stoljeću I. dio

Generalno trebljenje Turaka iz naroda

Tokom svih devet godina ustanka u Beogradskom pašaluku je, da se poslužimo riječima starog srpskog historičara i političara Stojana Novakovića, vršeno generalno trebljenje Turaka iz naroda.

Početak XIX stoljeća donio je nastavak agonije Osmanskog carstva. Carstvo, koje se nesupješno pokušavalo oporaviti i obnoviti poslije velikog poraza u Bečkom ratu, bilo je iscrpljeno bezbrojnim pobunama, kako kršćanskog tako i muslimanskog stanovništva unutar svojih granica. Već tada se ono nalazilo u vrlo dubokoj krizi, bez puno nade za oporavak, što se teško odražavalo na sve narode koji su živjeli pod osmanskim upravom. Srpski otpor osmanskoj dominaciji naročito se pojačao krajem XVIII i početkom XIX stoljeća, kada dolazi do podizanja tzv. srpskih ustanaka protiv Osmanlija, koji će dovesti do stvaranja srpske kneževine, što će postati temelj za stvaranje nezavisne srpske države.

Međutim, ovi ustanci nisu donijeli samo nezavisnost i osamostaljenje srpskom narodu. Oni su također donijeli genocid nad Bošnjacima, kao sastavni dio srpske politike, bez obzira za kakvu se Srbiju borili – malu, srednju ili veliku. Iako su muslimani stotinama godina živjeli na području tzv. Beogradskog pašaluka, za vrijeme ovih srpskih ustanaka i poslije njih, pa sve do Berlinskog kongresa 1878. godine, Srbi će ih sistematski, organizirano i planski etnički očistiti sa ovih područja, a potrudit će se i da zatru svaki materijalni trag njihovog boravka na tim područjima.
Da ne bude zabune nad kim je, ustvari genocid počinjen, treba znati da su svo bošnjačko stanovništvo u Slavoniji, Dalmaciji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Srbiji najčešće nazivali Turcima.

Ali, uzimajući kao dokaz srpske izvore, vidi se da je postojala jasna diferencijacija između pravih Turaka i Bošnjaka, iz čega se može vidjeti da su oni nad kojima je izvršen pokolj Bošnjaci muslimani, porijeklom iz Bosne, te domaći muslimani.

Tako poznati srpski historičar Tihomir Đorđević piše: Samo paše, njihovi činovnici, koji su dolazili s njima, i nešto vojnika i poneki građanin, bili su pravi Turci… Znatno veći deo su bili Srbi Muhamedove vere iz Bosne i Hercegovine.¹
Da je riječ o koloniziranim Bošnjacima u Srbiji porijeklom iz Bosne i Hercegovine, o tome nam govori i Đ. Magarašević 1827. godine. Turci u Šabcu bili su po većoj časti Bošnjaci, dakle poturčeni Srbii, od kojih jedva se koji nađe da zna turski govoriti.²

Prvi srpski ustanak podignut je 14. 2. 1804. godine u Orašcu kod Aranđelovca. Zapravo su izbila dva ustanka: prvi je izvela skupina mjesnih janjičara, koji su u tim vremenima zbog gubljenja beneficija često dizali pobune, i koji su prigrabili vlast ne bi li spriječili provedbu reformi koje je donio Istambul (dopuštajući Srbima kršćanima da osnuju svoju miliciju, ubiru svoje poreze i tako dalje), a drugi je bio velika buna Srba. Premda je sultan u prvi mah stao na stranu svojih podanika protiv janjičara, narodni je ustanak uzeo previše maha pa je odlučio da ga uguši. Bošnjaci muslimani su dobro predosjetili da su ovim srpskim ustankom ugroženi u svakom pogledu, pa su zbog toga odredi bosanske vojske od samog početka učestvovali u slamanju ovih ustanaka.

Međutim, pri prvoj većoj intervenciji protiv ustanika, Bošnjaci su potučeni u boju na Mišaru kod Šapca, 13. 8. 1806. godine. Kasnije će, prilikom pohoda Sulejman-paše Skopljaka, nanijeti više teških poraza srpskim ustanicima, a Bošnjaci će biti među prvima koji su ušli u Beograd 1813. godine, kada je došlo do vojnog sloma Prvog srpskog ustanka.

Bošnjaci i općenito muslimansko stanovništvo koje je živjelo u Beogradskom pašaluku doživjelo je vrlo tešku sudbinu u toku Prvog srpskog ustanka. Prema nekim procjenama, u Beogradskom pašaluku je pred prvi srpski ustanak živjelo oko 200.000 Bošnjaka, ne računajući tu pripadnike turskih garnizona.
Sam Beograd je prije srpskih ustanaka imao 3.000 kuća i oko 25.000 stanovnika, sa 14 džamija, jednom pravoslavnom crkvom i jednom sinagogom.
Drugi po veličini grad je bio  Užice, najrazvijenije trgovačko mjesto, koje je prema kazivanju njegovih stanovnika Bošnjaka jednom engleskom putniku, imalo krajem XVIII stoljeća 12.000 kuća sa 60.000 stanovnika.
Prema kazivanju prote Matije Nenadovića, Užice je do 1805. godine imalo 5.000 turskih kuća. Iste godine, 20. juna pri osvajanju Užica, Srbi su ga zapalili, te je gotovo cijelo izgorilo.³
Poslije Užica, veći gradovi u Srbiji su Šabac, Smederevo, Požarevac, Valjevo, Jagodina, Čačak. Valjevo je pred Kočinu krajinu, imalo preko 3.000 bošnjačkih kuća, 24 džamije i 200 kršćanskih domova. Nakon srpskih ustanaka, Valjevo je 1826. godine imalo samo 30 bošnjačkih i 150 srpskih kuća.⁴
Prema izvorima Đorđevića, u gradovima Srbije izuzev Beograda, Užica i Valjeva bilo je pred Prvi srpski ustanak prosječno 200-500 turskih kuća a u palankama od 30-50.

Kao što smo rekli, Srbi su svo muslimansko stanovništvo općenito, pa i u Beogradskom pašaluku, nazivali Turcima. U stvarnosti tu je bilo vrlo malo pravih etničkih Turaka. Radilo se uglavnom o Bošnjacima, te manjem broju Albanaca. Zbog čestih ratova, hajdučije i četovanja srpskih frajkora, u Beogradskom pašaluku vladao je osjećaj opšte nesigurnosti za Bošnjake. Zbog toga su oni bili prisiljeni da se koncentriraju u gradovima i palankama koje su imale garnizone.

Srpski ustanici su u početku načelno pravili razliku između mirnih, carskih Turaka i janjičarskih nasilnika i odmetnika od centralne vlasti, ističući da se bore protiv ovih drugih. Ustvari, ustanici nisu pravili razliku među bošnjačkim stanovništvom, smatrajući ga u cjelosti neprijateljskim. Ustanici su jedino po nekim varošima i palankama u koje su ulazili (Valjevu, Šapcu, Rudniku, Smederevu i Jagodini) iz taktičkih razloga ostavljali na miru carske Turke, ustvari Bošnjake, tzv. starince, dok su ostale ubijali ili protjerivali. Prema kasnijim kazivanjima pojedinih ustanika, za sve njih Turci su bez razlike bili samo krvavi neprijatelji. Tokom svih devet godina ustanka u Beogradskom pašaluku je, da se poslužimo riječima starog srpskog historičara i političara Stojana Novakovića , vršeno generalno trebljenje Turaka iz naroda.

To je trijebljenje posebno surovo i temeljno izvedeno dvomjesečnim progonima muslimanskog stanovništva Beograda, u koji su ustanici konačno ušli 8. 1. 1807. godine. Razulareni bećari Miloja Petrovića Trnavca, željni pljačke i plijena, uz prešutnu saglasnost zapovjednika grada Mladena Milovanovića, nisu osim Bošnjaka poštedjeli ni Jevreje, Grke, Cincare, pa ni neke beogradske Srbe, trgovce i zanatlije. U svjedočenjima o tim pokoljima stoji: Dva dana su tražili Turke, koji pohitaše da se sakriju, te ih ubijali, što je proteklo i u treći dan – većinom sirotinja i prosjaci – ono pošalju u Vidin. Neki se iskrstiše. Taj krvavi dan obogate se pljačkom Mladen, Miloje, knez Simo Marković, Vule Ilić i drugi…još u februaru padne Šabac. I tamo su bili takvi pokori.⁵

Pokolji i progoni u Beogradu kulminirali su početkom marta 1807. godine. Beogradski vezir Sulejman-paša je, po dogovoru sa srpskim vlastima, krenuo 7. 3. 1807. godine sa svojom pratnjom i pod zaštitom jednog srpskog odreda u pravcu Niša. Po izlasku iz grada, kod Pašine česme na Vračaru, Sulejman-paša i njegova pratnja su napadnuti i pobijeni. To je bio signal za opći napad na Turke u Beogradu. Mnogi su pobijeni, mnogi na silu pokršteni, posebno žene i djeca, a svim bogatijima su oduzeta imanja. Jedan broj žena i djece ukrcan je na lađe i upućen Dunavom u Vidin.

Borba među srpskim starješinama oko podjele bošnjačkih posjeda i imetka u Beogradu trajala je dugo vremena, o čemu se starao Praviteljstvujušči sovjet. U pokoljima i zločinima nad Bošnjacima muslimanima u ovom ustanku jedan od glavnih nosilaca i poticatelja bila je, naravno i Srpska pravoslavna crkva, stari poznati generator zla kada se radi o Bošnjacima muslimanima. Svjedočenje jedne muslimanke, koja je provela neko vrijeme kao srpska zarobljenica, daje mali uvid u sva ta dešavanja, kao i u ulogu Srpske pravoslavne crkve u zločinima.

Muvekkit u svojoj historiji navodi njenu priču:
Mene je uhvatio i odveo u ropstvo drumski razbojnik Kojo, zvani Šćepavi, poznat po zlu glasu, a ja sam iz obitelji Sokić, stanovnica tvrđave Nikšić – drugačije zvane Onogoste, koja pripada Bosanskom ejaletu. Držali su me godinu i po dana u manastiru zvanom Morača. Nakon toga bila sam sedam mjeseci u manastiru Dovle(?), koji se nalazi u blizini rijeke Tare, a zatim godinu dana u manastiru Trojica blizu Pljevalja. Odatle smo pošli preko Glasinca i u selu Sokolovići, u kuci hrišćanina Petra prenoćili, pa prešli preko skele Tatenice pa su me godinu dana držali u manastiru Raci, u nahiji Sokol…, te dalje Muvekkit komentira:
Kaluđer navedenog manastira Ljuti Rače Milutin bio je u vezi sa srpskim ustanicima i, želeći da im pomogne, da bi zavarao muslimane, s jedne strane je pokazivao pokornost prema islamskoj vojsci, a s druge se dogovarao sa vođom ustanika Karađorđem i ostalim starješinama, i sa njima se dopisivao. Utvrđeno je da je to njegovo iskazivanje rajinske pokornosti bila samo varka, jer su se dogovorili da ponovo dignu ustanak čim ozeleni list, kao i ranije što su činili.

U središtu srpskog nacionalnog bića s violentnom snagom crkva je razvijala oslobodilačku borbu protiv Turaka, ali je razvila i jedno iracionalno, agresivno svojstvo dinarskog tipa Srba, koje postaje bezumno, pohlepno, žedno muslimanske krvi. Proljevanje muslimanske krvi je postalo jednom vrstom kultne radnje srpskog pravoslavlja.

U srezu masauričkom (Srbija) kad razbojnik ubije koga, on mu lazne malo krvi, verujući da ga u begstvu „neće stići krv“ ubijenog čoveka. Crnogorci su radili slično: kad u jurišu odrube glavu Turčinu ili Arnautinu, onda i oni laznu krv s jatagana, držeći da im tada ‘neće krv sići u noge’ – znači da ne izgube prisustvo duha. Oni se od muhamedanske krvi nimalo ne gade, jer vele krv od nekrsta je što i krv od brava. Još imaju običaj da pored poginulog muhamedanca bace parče hleba ili soli i nož – ‘radi mira’… Od ovih ljudožderskih običaja valjda postoje reči u srpskom jeziku: krvolok, krvoločnik, krvopija i krvopilac .⁶

Kada se pročita gornji citat nije više potrebno opisivati sve načine na koje su srpski pagani ubijali i mučili muslimane u ovom genocidu, jer bi se to previše oteglo. Jer ti načini se nisu mijenjali stotinama godina, a svoju kulminaciju doživjeće u zadnjem genocidu, o čemu ću kasnije pisati i kada ću tome posvetiti više pažnje.
I nakon svega, nakon još jednog pokolja, nakon još jednog etničkog čišćenja kao fenomena tradicije srpske državnosti, vidimo iz pisma kneza Miloša Petru Dobrinjcu od 27. jula 1815. godine ponos zločinom, kao što smo to vidjeli iz Njegoševog  ponosa zločinom i neljudskosti u Gorskom vijencu:  Mi smo dosada srećno na sve strane postupili, i Bog nam je pomogao, te smo sve palanke istrebili, samo jošte u četiri grada i u Ćupriji Turaka se nahodi.⁷

Nakon svih ovih pokolja, protjerivanja, pljačkanja i destrukcije osmanska vojska uspjela je, oktobra 1813. godine, poraziti srpske ustanike i ući u Beograd. Poslije pada Beograda, prije čega je poražena okosnica ustaničke srpske vojske, padala su lahko i ostala srpska uporišta. A Ahmed Huršid-paša, vođa pohoda, u još jednom nerazumnom napadu bosanskog merhametluka, propisao je opće pomilovanje za Srbe, kako to stoji u Muvekitovoj historiji Bosne.

Napokon, 1815. godine, sultan je pristao dati Srbima – ili bar onima u Smederevskom sandžaku, sjevernom dijelu Srbije kojem je pripadao i Beograd – autonomiju s velikim ovlastima, pravo na vlastitu skupštinu i slobodno izabranog kneza. Ipak, turske posade ostale su u gradovima, a turski je paša i dalje stolovao u Beogradu, ali su ovim položeni temelji za kasniji razvoj Srbije kao nezavisne kraljevine, temelji za novi genocid u Drugom srpskom ustanku i temelju za sve genocide, pokolje, zlostavljanja, maltretiranja, pljačkanja, protjerivanja koja će se dešavati sve do današnjih dana..

1)  Tihomir R. Đorđević, "Iz Srbije kneza Miloša", Beograd, 1924. str 133.
2)  Đ. Magarašević,"Putovanje  po Srbiji",  1827., str14-15
3)  Prota Matija, Memoari, str. 217 i 220, navedeno prema Tihomir R. Đorđević, "Iz Srbije kneza Miloša", Beograd, 1924.
4) Ibid  str. 280
5) Leopold Ranke, "Istorija srpske revolucije, I deo" , Beograd, 1864. str. 128
6) Sima Stojanović, "Starinska srpska jela i pića", citirano u Vuk Vrčević, "Ogranci za istoriju Crne gore", Narodna knjiga, Cetinje 1952. str. 111
 7) N. Petrović, Finansije i ustanove, II tomstr 10,3 citirano prema Tihomir R. Đorđević, Iz Srbije kneza Miloša, Beograd 1924. str. 148

Izvori:

1. Dr. Fuad Saltaga, „Da li je genocid sudbina Bošnjaka“, Salfu, Sarajevo 1996.
2. Mustafa Imamović „Historija Bošnjaka“, Preporod, Sarajevo 1997.
3. Salih Sidki Hadžihuseinović Muvekkit „Povijest Bosne“, El-Kalem, Sarajevo 1999.
4.Noel Malcom, „Povijest Bosne“, Erazmus Gilda, Zagreb, „Dani“,  1995., Sarajevo
5. Dr. Nijaz Duraković, „Prokletstvo muslimana“, FEB Sarajevo, Sarajevo, 1993.